Annotaciya: Usı maqalada perzent tárbiyasında ata-analardıń roli hám balalarǵa bolǵan zorlıqtıń aqıbetleri sáwlelendirilgen.

Tayanısh sózler: shańaraq, tárbiya, zorlıq, ruwxıy zorlıq, fizikalıq zorlıq, ekonomikalıq zorlıq, jınısıy zorlıq, ǵamxorlıq kórsetpew, balanıń tiykarǵı mútájlikleri, ashıw, ósh alıw

Ata-analar perzentleriniń tárbiyası aynası, ata-analar hám balalar bir-birine tárbiya beredi. Shańaraqlıq tárbiya ata-analar ushın bárinen burın, ózin-ózi tárbiyalaw degeni.Eger adamlar balalarıńız haqqında jaman aytıp atırsa, bul olardıń sizdi jamanlap atırǵanlıǵı. Úlgi kórsetiw qorqıwdan kúshlirek tásir etedi. Perzentińizdi onıń menen sóyleskenińiz, bir nárse úyretip atırǵanıńız yaki oǵan bir jumıs buyırıp atırǵanıńız ushın tárbiyalap atırman dep oylamań, siz onı ómirińizdiń hár bir sekundında tárbiyalap atırsız.

Ásirese balanı tárbiyalayman dep zorlıq kórsetiw bala psixologiyasına ayrıqsha unamsız tásir kórsetedi.

Zorlıq – bul jaraqatlaw, jaman kóriw, zıyan jetkeriw yaki joq etiw ushın fizikalıq kúsh isletiw esaplanadı.

Shańaraqta balalar tómendegi zorlıq túrlerine ushırawı múmkin:

Fizikalıq zorlıq – balalarǵa hár qıylı dárejedegi dene jaraqatların jetkeriw, olardı qáwip astında qaldırıw, ómiri hám densawlıǵı ushın qáwipli jaǵdayda bolǵan balalarǵa járdem kórsetpew.

Jınısıy zorlıq – balaǵa seksual xarakterge iye bolǵan háreketler islew arqalı onıń jınısıy qol qatılmaslıǵına qastıyanlıq etiw.

Ruwxıy zorlıq – balalardı qorlaw, olarǵa jala jabıw, qorqıtıw, olardıń abırayı hám qádir-qımbatın kemsitiw, olardı qorlaw, sonday-aq, balalardıń tiykarǵı mútájliklerin sheklewge qaratılǵan basqa háreketlerde kórsetilgen zorlıq túri, sonıń ishinde zorlıqtan jábirleniwshiniń óz qáwipsizliginen qáweterleniw payda etetuǵın, ózin qorǵay almawına alıp keletuǵın yamasa ruwxıy salamatlıǵına zıyan keltiretuǵın háreketler (hárekecizlik).

Ǵamxorlıq kórsetpew – zárúr imkaniyatlarǵa, bilim hám kónlikpelerge, sonıń ishinde, bunıń ushın tiyisli xızmetlerden (mámleketlik, medicinalıq, bilimlendiriw, sociallıq hám basqa da xızmetlerden) paydalanıw imkaniyatına ie bolǵan ata-ana (olardıń ornın basıwshı yamasa balaǵa qarap turǵan shaxslar) tárepinen balanıń densawlıǵı, fizikalıq, aqılıy hám ádep-ikramlılıq rawajlanıwınıń buzılıwına alıp keliwi.

Balanıń tiykarǵı mútájlikleri – balanıń tolıq rawajlanıwı, fizikalıq hám ruwxıy salamatlıǵı ushın azıq-awqat, turaq jay hám basqa da zárúr sharayatlar menen támiyinlew, qáwipsizlik, bilim alıw, sociallıq baylanıslardı ornatıw, turmıslıq kónlikpelerdi rawajlandırıw hám imkaniyatlardı júzege shıǵarıw ushın sharayatlar jaratıw.

Balalarǵa zorlıq kórsetiw aqıbetleri:

Zorlıqtı ámelge asırıwshı ata-analar hár bir balaǵa kerek bolǵan isenimdi sózsiz buzadı – balanı onı sıylaytuǵınlıǵına isendiriwge háreket etedi. Olardıń jazalawları tómendegi ótiriklerdi óz ishine aladı: tap olar tárbiyalıq processlerdi sheshedi hám tiykarında usı tárizde ata-analar óz ashıwların baladan aladı. Kópshilik jaǵdaylarda úlkenler balaların ózleri balalıǵında tayaqlanǵanı ushın uradı. Fizikalıq jazalar balanı absolyut tárbiyaǵa qarsı dálillerdi qabıl etiwge úyretedi: “men seni óz mápiń ushın uraman,” balanıń miyi bul maǵlıwmattı saqlap qaladı. Olar ashıw hám ósh alıw tilegin keltirip shıǵaradı, bul tilek sanada saqlanadı hám tek keyinirek ózin kórsetedi. Olar óz ashıw-azaplarına hám basqalarǵa miyrim-shápáátli bolıwǵa beyimlikti joq etedi, sol arqalı balanıń ózin hám dúnyanı biliw qábileti sheklenedi.

Bala bulardan qanday sabaq aladı: Bala ózin húrmetke ılayıq emes dep sezedi, jaqsı nárselerdi jazalaw arqalı úyreniw múmkin dep esaplaydı (bul ádette balaǵa óz náwbetinde basqalardı jazalaw tilegin úyretedi), azap-aqıretlerdi júrekke alıp barmaw hám olardı itibarsız qaldırıw kerek (bul immunitet sisteması ushın qáwipli), zorlıq-bul muhabbattıń kórinisi (kóplegen nadurıs túsinikler usı tiykarda qáliplesedi), sezimlerdi biykarlaw-bul normal, salamat hádiyse dep túsinedi, úlkenlerden qorǵanıwdıń imkanı joq sıyaqlı nadurıs túsiniklerdiń qáliplesiwine sebep boladı.

Zorlıqqa ushıraǵan balalar átiraptaǵılarǵa qarata ázzi hám qorǵawsızlardı masqaralaw, oqıtıwshılarǵa jaman múnásibette bolıw, klasslasları menen júzege keletuǵın turaqlı tartıslar sıyaqlı unamsız múnásibette boladı. Zorlıqqa ushıraǵan hám ashıw sezimlerin qayta basınan keshiriw imkaniyatın beretuǵın teleshoular hám video oyınlardı tez-tez tamasha etedi.

Izertlewler sonı kórsetedi, balalarǵa bolǵan zorlıq olardıń tárbiyasına hám ruwxıylıǵına ayrıqsha tásir etedi. Sonıń ushın da ata-analar shańaraqta, perzent tárbiyasında zorlıq jaǵdaylarınıń aldın alıwǵa hám zorlıq jaǵdaylarınıń júz beriwine jol qoymawı talap etiledi.

Kemalova Umitay Tugelbay qızı, Moynaq rayonı “Insan” sociallıq xızmetler orayınıń psixologi